ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΣ

Από το μύθο στη σύγχρονη πραγματικότητα
Ο πρώτος ανιδιοτελής εθελοντής, σύμφωνα με τον ελληνικό μύθο, ήταν ο Προμηθέας, ο τιτάνας που έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την έδωσε στους ανθρώπους και μαζί τους χάρισε τη γνώση και τις τέχνες. Ο Δίας, ως πατέρας και αρχηγός των θεών, τον τιμώρησε, στέλνοντας τον Ήφαιστο να τον σταυρώσει στον Καύκασο, κρατώντας τον εκεί καρφωμένο σ’ ένα βράχο. Αιώνες μετά, σύμφωνα πάλι με έναν άλλο μύθο της ελληνικής μυθολογίας, ένας άλλος μεγάλος εθελοντής, ο ημίθεος Ηρακλής θα τον απελευθερώσει.

Το μύθο αυτό τον ανέδειξε, ως γνωστόν, ο μεγάλος Έλληνας τραγικός ποιητής Αισχύλος, στην τριλογία του «Προμηθέας δεσμώτης», «Προμηθέας λυόμενος» και «Προμηθέας πυρφόρος» και μπορούμε να θεωρήσουμε πως συμβολίζει ότι η θεμελιακή πηγή της γνώσης οφείλεται στον εθελοντισμό και στην ανιδιοτέλεια που απελευθερώνει πολύτιμες αξίες της γνώσης για τον άνθρωπο και μπορούμε να ισχυριστούμε ότι σε κάθε εποχή ο μύθος αυτός συναντιέται με την πραγματικότητα.

Το πνεύμα και η γνώση έχει μια Προμηθεϊκή σχέση με τον εθελοντισμό και την προσφορά. Η γνώση στην πηγή της δεν προσφέρεται από το κράτος, την εξουσία και την αγορά. Το κράτος μπορεί να δημιουργήσει κατάλληλες συνθήκες και αγορά να πολλαπλασιάσει το προϊόν της γνώσης. Η αλληλεγγύη όμως και ο αλτρουισμός είναι κοινωνική ευαισθησία και οραματισμός. Έτσι η γνώση περί του ευ ζην δεν αποτιμάται σε χρήμα, αλλά προσφέρεται ως δωρεά στην κοινωνία από τους σοφούς, τους συγγραφείς, τους πνευματικούς ανθρώπους κι αυτό καθορίζεται από το ρόλο της διανόησης σε κάθε εποχή.

Ο εθελοντισμός δεν έχει κίνητρο το προσωπικό κέρδος, όπως έχει η αγορά, αλλά το κοινωνικό όφελος. Εάν η αγορά έχει την πρωτοκαθεδρία στην παραγωγή των υλικών αγαθών, το κράτος στην πρόνοια και την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας, ο εθελοντισμός έχει να κάνει με τη δημιουργία και προώθηση της γνώσης. Η γνώση δεν έχει τους υλικούς περιορισμούς που έχουν τα υλικά αγαθά, λειτουργεί όπως, για παράδειγμα, η πολλαπλασιαστικότητα ενός βιβλίου και ενός μηνύματος. Ο εθελοντισμός τροφοδοτεί τη γνώση και η γνώση δίνει ώθηση στον εθελοντισμό.

Ασφαλώς υπήρξαν ιστορικοί, υλικοί περιορισμοί στη διάδοση της γνώσης που σήμερα δεν υπάρχουν με την έκρηξη των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Σήμερα όμως υπάρχουν άλλου είδους περιορισμοί, όπως η μονοπώληση των μέσων επικοινωνίας. Γι’ αυτό, το κλειδί για την ουσιαστική και οργανωτική ανάπτυξη του εθελοντισμού είναι η ανάπτυξη της επικοινωνίας των εθελοντικών οργανώσεων και η μεταξύ τους δικτύωση.

Από τον πατριωτικό, φιλανθρωπικό και τοπικό εθελοντισμό που κυριαρχούσε στις παλαιότερες γενιές, σήμερα έχουμε περάσει σε ένα πολυδιάστατο, οικουμενικό, ανθρωπιστικό και οικολογικό εθελοντισμό με αυτονομία δράσης πέρα και μακριά από κάθε μορφής εξουσίας. Έτσι, η «παραδοσιακή» άποψη ότι ο εθελοντισμός αποτελεί αμιγώς αλτρουιστική υπηρεσία τείνει να ξεπεραστεί. Άλλωστε είναι πλέον κοινή αποδοχή όλων ότι όσον αφορά την εθελοντική προσφορά με την έννοια της ανταποδοτικότητας, οφέλη αποκομίζουν όλοι οι εμπλεκόμενοι. Υπό το πρίσμα αυτό, δεν είναι καθόλου υπερβολική η διαπίστωση ότι ο εθελοντισμός προσφέρει ανεκτίμητη συμβολή στην κοινωνία. Κι αυτό γιατί υπάρχει ισχυρός σύνδεσμος μεταξύ εθελοντισμού και υπεύθυνου  – ενεργού πολίτη που ενδιαφέρεται έμπρακτα για τα κοινά, με την στενότερη, τοπική έννοια του όρου, αλλά και με την ευρύτερη, όπως θα δούμε αμέσως παρακάτω. Άλλωστε, για τον λόγο αυτό, η  εθελοντική δραστηριότητα αποτελεί την πλέον χειροπιαστή έκφραση της συμμετοχικής δημοκρατίας. Κι εδώ θα πρέπει να γίνει διάκριση ανάμεσα στον αυθόρμητο εθελοντισμό της κοινωνικής ευαισθησίας και τον οργανωμένο εθελοντισμό της κοινωνικής οικονομίας για τον οποίο πρέπει να υπάρχουν κανόνες και δεσμεύσεις από την πολιτεία αλλά και από τις ίδιες τις οργανώσεις.


Υπάρχουν πολλά διαφορετικά είδη εθελοντισμού και αυτά περιλαμβάνουν γενικώς την αμοιβαία βοήθεια ή/και αυτοβοήθεια, τη φιλανθρωπία ή την παροχή υπηρεσιών σε τρίτους, τις ενημερωτικές εκστρατείες και δράσεις υποστήριξης, καθώς επίσης και τη συμμετοχή και την αυτοδιαχείριση

Το μεγαλύτερο μέρος των εθελοντικών δραστηριοτήτων ασκείται συνήθως σε τοπικό επίπεδο, με την έννοια του τόπου διαμονής ή καταγωγής, όπου το αίσθημα του ανοίκειν και η στενή κοινωνική αλληλεπίδραση δημιουργούν κοινωνικές σχέσεις αλλά και κοινωνική συνοχή οι οποίες συνιστούν το βασικό μέσο για την εξασφάλιση της ουσιαστικής συμμετοχής των ατόμων σε εθελοντικές ομάδες. Για τον λόγο αυτό οι συνέργειες, οι οργανώσεις ή και τα δίκτυα που δημιουργούνται μέσω των γνήσιων κοινωνικών σχέσεων έχουν μεγαλύτερη διάρκεια και αποτελεσματικότητα,  δημιουργώντας πραγματική προστιθέμενη αξία σε όλες τις δράσεις και κυρίως στο κοινωνικό κεφάλαιο.

Σε προσωπικό επίπεδο, ο εθελοντισμός προάγει την αίσθηση της προσωπικής αξίας, παράλληλα με την αίσθηση της συνέπειας προς τους άλλους κι ίσως είναι η πιο βιώσιμη μορφή ανανεώσιμης ενέργειας. Συνδέεται με την ανιδιοτελή προσφορά για την κοινή ευημερία, συνδυάζει τα στοιχεία της ελεύθερης βούλησης και της ελεύθερης επιλογής, είναι προσωπική υπόθεση,  τρόπος ζωής, ατομική πειθαρχία και δείκτης πολιτισμού για τις κοινωνίες, είναι ίσως ο πλέον αποτελεσματικός τρόπος για την αντιμετώπιση ανθρώπινων, περιβαλλοντικών και κοινωνικών αναγκών.  Πέρα όμως από αυτά ο εθελοντισμός βοηθάει σημαντικά και τον ίδιο τον εθελοντή αφού το κάνει να αισθάνεται χρήσιμος στον εαυτό του και την κοινωνία. Το σημαντικό μάλιστα είναι ότι το αίσθημα αυτό είναι πέρα για πέρα αληθινό αφού παίρνει στα χέρια του θέματα που είναι σημαντικά και κάνει κάτι για την ανέλιξή τους, αξιοποιεί τις γνώσεις, τις δεξιότητες και τις εμπειρίες του για το κοινό καλό ενώ ταυτόχρονα αποκτά νέες, διασκεδάζει και περνά ευχάριστα και δημιουργικά συναναστρεφόμενος ανθρώπους που μοιράζονται τις ίδιες αξίες.

Ο επίσημος – οργανωμένος εθελοντισμός είναι μια δραστηριότητα η οποία πραγματοποιείται μέσω μη κερδοσκοπικών οργανώσεων ή προγραμμάτων κι αναλαμβάνεται:
Με την ελεύθερη βούληση του ίδιου του  εθελοντή
Χωρίς οικονομική αμοιβή
Προς όφελος της κοινότητας και του εθελοντή
Μόνο σε θέσεις που προορίζονται για εθελοντές.

Αρχές του Εθελοντισμού
Ο εθελοντισμός είναι πάντα θέμα προσωπικής επιλογής και δεν αναλαμβάνεται υποχρεωτικά
Η εθελοντική εργασία δεν αμείβεται
Ο εθελοντισμός είναι μια δραστηριότητα που εκτελείται μόνο σε μη κερδοσκοπικούς τομείς και δεν υποκαθιστά την αμειβόμενη εργασία
Οι εθελοντές δεν παίρνουν τη θέση αμειβόμενων υπαλλήλων, ούτε συνιστούν απειλή για την ασφάλεια της εργασίας αμειβόμενων υπαλλήλων
Ο εθελοντισμός σέβεται τα δικαιώματα, την αξιοπρέπεια και τον πολιτισμό των άλλων
Ο εθελοντισμός προωθεί τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ισότητα.

Όσον αφορά την εθελοντική δραστηριότητα σε περιφερειακό, εθνικό ή και διεθνές επίπεδο, συνηθέστερα  –αλλά όχι πάντα– αφορά την συμμετοχή ήδη δομημένων ομάδων παρά ατόμων οι οποίες, μέσω της ομαδικής συμμετοχής και δράσης, αυτοπροσδιορίζονται κι αποκτούν συγκεκριμένα και διακριτά χαρακτηριστικά κι αρμοδιότητες. Αυτή η απόκτηση αρμοδιοτήτων ενισχύει την αυτοπεποίθηση και τα κίνητρα της ομάδας και μπορεί να συμβάλει σημαντικά στην απόκτηση διακριτής ταυτότητας.

Όσον αφορά την εθελοντική δραστηριότητα σε εθνικό επίπεδο, αυτή η δομημένη ομαδική συμμετοχή μπορεί να μετατρέψει την σχέση μεταξύ πολίτη και κράτους από σχέση πελάτη-προστάτη σε μια σχέση στην οποία ο πολίτης μέσω της συλλογικής δράσης διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο στη λήψη αποφάσεων για θέματα που τον αφορούν, συμβάλλοντας θετικά στη ζωή της κοινότητας. Για πολλούς ανθρώπους η συμμετοχή σε εθελοντική οργάνωση ενδέχεται να είναι η μοναδική εμπειρία πραγματικών δημοκρατικών διαδικασιών αφού συνήθως αυτό που οι περισσότεροι βιώνουν ως «δημοκρατία» είναι, απλά και μόνο,  το δικαίωμα ψήφου στο πλαίσιο των  κάθε είδους εκλογικών  διαδικασιών.

Αξίζει πάντως να σημειωθεί εδώ ότι, μολονότι θεωρητικά το κράτος αντιμετωπίζει θετικά τη συμμετοχή πολιτών σε εθελοντικές οργανώσεις οι οποίες παρεμβαίνουν ουσιαστικά στα κοινωνικά δρώμενα, στη πράξη η συμμετοχή αυτή δεν επιδοκιμάζεται πάντα από τους φορείς της κρατικής εξουσίας, αφού οι συμμετοχικές διαδικασίες αποτελούν ενίοτε πρόκληση για την εξουσία του κράτους ή της κρατικής μηχανής. Το κράτος επιθυμεί έναν άβουλο και κατευθυνόμενο εθελοντισμό, φιλανθρωπικού τύπου, ο οποίος δεν έχει άποψη, δεν παρεμβαίνει, δεν κρίνει, δεν αποκαλύπτει, δεν διεκδικεί. Έτσι, και παρά τις θεωρητικές τοποθετήσεις για το αντίθετο, συχνά οι εθελοντικές οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών, που ασκούν ουσιαστική παρέμβαση, όχι μόνον αποδεικνύονται ανεπιθύμητες αλλά μποϊκοτάρονται ή παρεμποδίζονται στο έργο τους.

Από την άλλη μεριά, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει εκ διαμέτρου αντίθετη άποψη με όλα αυτά. Όχι μόνον ενθαρρύνει αλλά και χρηματοδοτεί αδρά τις εθελοντικές οργανώσεις επειδή γνωρίζει πολύ καλά  αλλά και κατανοεί την σημαντική προσφορά των εθελοντικών οργανώσεων στην αύξηση του κοινωνικού κεφαλαίου.  Πρόσφατη μάλιστα μελέτη της ECAS (European Citizen Action Service - Υπηρεσία Δράσης Ευρωπαίων Πολιτών) σχετικά με την συμμετοχή οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών στο κοινωνικοοικονομικό γίγνεσθαι, καταδεικνύει ότι η κατάσταση, όσον αφορά την κοινωνική συνοχή και τον εθελοντισμό δεν είναι το ίδιο ικανοποιητική σε όλα τα κράτη-μέλη, με κυρίως τα νεώτερα αλλά και την Ελλάδα να υπολείπονται σημαντικά. Το φαινόμενο μάλιστα ορίσθηκε ως "Ψευδαίσθηση συμμετοχής" και αποφασίστηκε ότι πρέπει να αντιμετωπισθεί. Για τον λόγο αυτό, η Λευκή Βίβλος για την ευρωπαϊκή διακυβέρνηση  τάσσεται υπέρ της «δυναμικής ανάμιξης πολιτών και των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών στην τοπική δημοκρατία» στο πλαίσιο κοινωνικής συνοχής, συμμετοχής κι αλληλεγγύης. Άλλωστε, η αρχή των κοινωνικών σχέσεων διατυπώνεται με μεγάλη σαφήνεια στον κανονισμό περί καθορισμού γενικών διατάξεων για το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και το Ταμείο Συνοχής.

Σύμφωνα με σχετική ανακοίνωση της Ε. Επιτροπής για την προώθηση του ρόλου των εθελοντικών οργανώσεων, εκτιμάται ότι στην ΕΕ των 27 ανάμεσα στο 3% και στο 50% του ενεργού πληθυσμού συμμετέχει σε κάποιας μορφής εθελοντική δραστηριότητα κι ενώ οι αριθμοί και τα είδη των δραστηριοτήτων ποικίλουν από χώρα σε χώρα, συνολικά περισσότεροι από 100 εκατομμύρια πολίτες συμμετέχουν σε εθελοντικές δραστηριότητες στην ΕΕ. Για τους λόγους αυτούς η προώθηση του εθελοντισμού, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, μέσω των κοινοτικών πολιτικών, η υποστήριξη της εθελοντικής δράσης μέσω της χρήσης των ευρωπαϊκών ταμείων, η αναγνώριση της εθελοντικής δραστηριότητας καθώς και η ανάληψη σχετικής δέσμευσης αποτελεί σημαντική προτεραιότητα για την ΕΕ με στόχο τη δημιουργία άμεσων δεσμών μεταξύ των πολιτών, των κοινοτήτων τους και της ίδια της ΕΕ.

Μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε σήμερα είναι η διαχείριση της διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης, ιδίως όταν οι πολίτες αντιλαμβάνονται ότι οι αποφάσεις που αφορούν το μέλλον τους λαμβάνονται μακριά από αυτούς και όταν επικρατεί η εντύπωση ότι υπάρχει ελάχιστη ή καμία επιρροή στα γεγονότα. Ο εθελοντισμός μπορεί να θεωρηθεί ως αντίδοτο σε ορισμένες από τις αρνητικές επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης αφού οι πολίτες δεν αισθάνονται και δεν είναι απλώς καταναλωτές, γρανάζια μιας αδηφάγας μηχανής, αλλά μπορούν να δράσουν καταλυτικά και να επιτύχουν σημαντικές αλλαγές, επηρεάζοντας ουσιαστικά την τοπική κοινότητα, βελτιώνοντας τις οικονομικές συνθήκες και τη ποιότητα ζωής της κοινότητάς τους.

Όμως αυτή η επάρατη παγκοσμιοποίηση κι η ουσιαστική κατάργηση των εθνικών συνόρων έχει και μια θετική πλευρά, η οποία αποτελεί εξαιρετικά σημαντικό και ταυτόχρονα αποτελεσματικό όπλο στη φαρέτρα του εθελοντισμού. Το διαδίκτυο κι ο ηλεκτρονικός ή εικονικός εθελοντισμός που μπορεί κι αυτός να προσφέρει προστιθέμενη αξία στο κοινωνικό κεφάλαιο.

Συμβολή του εθελοντισμού στην κοινωνική συνοχή
Ο εθελοντισμός διαδραματίζει μείζονα ρόλο στην προαγωγή της κοινωνικής συνοχής και κάνει πράξη τις ευρωπαϊκές αξίες και ταυτόχρονα παρέχει στους ανθρώπους τη δυνατότητα να επανακτήσουν ένα αίσθημα σκοπού κι ευθύνης στην ζωή τους καθώς επίσης στην απόκτηση
δεξιοτήτων και την βελτίωση της απασχολησιμότητας αφού οι εθελοντές αποκτούν ευρύτατο φάσμα δεξιοτήτων και ικανοτήτων.

Σύμφωνα με όσα αναφέρει η Ε. Επιτροπή στην τελευταία της ανακοίνωση για την προαγωγή της πλήρους συμμετοχής των νέων στην εκπαίδευση, την απασχόληση και την κοινωνία, οι εθελοντικές δραστηριότητες παρέχουν πολύτιμη άτυπη εμπειρία μάθησης, η οποία καθιστά ικανούς τους νέους να αποκτούν δεξιότητες και διευκολύνει τη μετάβασή τους από την εκπαίδευση στην απασχόληση. Επιπλέον, το Εαρινό Ευρωπαϊκό Συμβούλιο 2005 κατέληξε στο συμπέρασμα ότι είναι απαραίτητη η μεγαλύτερη συμμετοχή στους στόχους της νέας στρατηγικής της Λισαβόνας, όπου θα εμπλέκονται περιφερειακοί και τοπικοί φορείς και κοινωνικοί εταίροι. Επίσης, επανέλαβε ότι στις Στρατηγικές Κατευθυντήριες Γραμμές αναγνωρίζεται η σπουδαιότητα της συμμετοχής σε εθελοντικές δράσεις κι οργανώσεις. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι, ενώ ο εθελοντισμός είναι σημαντικό μέσο προαγωγής της απασχολησιμότητας, δεν πρέπει να γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης ως εναλλακτικό μέτρο απασχόλησης.

Μέσω του εθελοντισμού, παρέχεται στις πιο ευάλωτες ομάδες της κοινωνίας η δυνατότητα να αλλάζουν τη ζωή τους, να συμμετέχουν ενεργά στην κοινωνία και, μέσω της απόκτησης δεξιοτήτων και ικανοτήτων, να έχουν πρόσβαση σε καλύτερα αμειβόμενες θέσεις απασχόλησης ή να βρίσκουν τρόπους επιστροφής στην εκπαίδευση.

Ο εθελοντισμός ως μέσο δια βίου μάθησης

Προαγωγή της κοινωνικής ένταξης
Ως ανεπίσημη και άτυπη εμπειρία μάθησης, ο εθελοντισμός προσφέρει πραγματικές ευκαιρίες σε όσους είναι αποκλεισμένοι από το επίσημο εκπαιδευτικό σύστημα, καθώς επίσης και στους μακροχρόνια άνεργους. Σύμφωνα με ερευνητικά δεδομένα, τα άτομα που έχουν συμμετάσχει σε εθελοντικές δραστηριότητες έχουν λιγότερες πιθανότητες να μείνουν άνεργα. Δεδομένου ότι σχεδόν ένας στους έξι νέους στην ΕΕ εγκαταλείπει το σχολείο πρόωρα και ένας στους τέσσερις νέους ενήλικους (25-29 ετών) δεν έχει ολοκληρώσει το ανώτερο επίπεδο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, οι δεξιότητες που αποκτούν οι εθελοντές μπορούν να αποδειχθούν εξαιρετικά πολύτιμες για την πρόσβαση στην απασχόληση και την προώθηση της κοινωνικής ένταξης.

Η οικονομική αξία του εθελοντισμού
Σύμφωνα με την έκθεση του πανεπιστημίου John Hopkins, με τίτλο «Μέτρηση της κοινωνίας των πολιτών και του εθελοντισμού», η οποία δημοσιεύθηκε στις 25 Σεπτεμβρίου 2007, ο τομέας των Μη Κερδοσκοπικών Οργανώσεων (ΜΚΟ) συμβάλλει στο ακαθάριστο εγχώριο προϊόν σε πολλές χώρες σχεδόν όσο και ο κατασκευαστικός και χρηματοπιστωτικός τομέας και δύο φορές περισσότερο από τον τομέα των υπηρεσιών κοινής ωφελείας. Αυτό σημαίνει ότι σε αυτόν οφείλεται το 5-7% του ΑΕΠ των χωρών όπου έχει διεξαχθεί η έρευνα. Αυτά τα πορίσματα προκύπτουν από στοιχεία που προήλθαν από τις επίσημες στατιστικές υπηρεσίες οκτώ χωρών (Αυστραλία, Βέλγιο, Καναδάς, Τσεχική Δημοκρατία, Γαλλία, Ιαπωνία, Νέα Ζηλανδία και Ηνωμένες Πολιτείες). Αυτό υποδηλώνει σαφώς ότι όλο και περισσότερες χώρες αναγνωρίζουν τη σημασία της συμπερίληψης του εθελοντισμού στους εθνικούς λογαριασμούς τους αναγνωρίζοντας έμπρακτα την σημαντικότητα του τρίτου τομέα της οικονομίας της λεγόμενης «κοινωνικής οικονομίας» στο ΑΕΠ τους. Η κοινωνική οικονομία σα θεσμός αλλά και σαν απάντηση στα οικονομικά αδιέξοδα των καιρών μας θα αναπτυχθεί αναλυτικά στο κεφάλαιο …. του βιβλίου αυτού. Όμως στο σημείο αυτό θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθεί, επιγραμματικά, η συμβολή του εθελοντισμού στην ανάπτυξή της.

Ο εθελοντισμός είναι βασικός συντελεστής ανάπτυξης της κοινωνικής οικονομίας και της απασχόλησης αφού ένα σημαντικό κομμάτι των υπηρεσιών που παρέχει στο κοινωνικό σύνολο μπορεί να καλυφθεί από μη κερδοσκοπικούς φορείς που βασίζονται στην επένδυση κοινωνικού κεφαλαίου και παράγουν οικονομικό αποτέλεσμα, χωρίς κέρδος για τους επενδυτές. Το περιεχόμενο του εθελοντισμού που σχετίζεται με την κοινωνική οικονομία χρειάζεται στρατηγική και επινοητικότητα προκειμένου να απεγκλωβιστούν οι κοινωνικές δυνάμεις από την αδράνεια και να στραφούν προς την εθελοντική προσφορά. Προσκλητήριο συμμετοχής σε κάτι τέτοιο, μπορεί να είναι το πώς θα αντιμετωπιστεί το φαινόμενο του θερμοκηπίου μέχρι η στροφή του επενδυτικού ενδιαφέροντος των κατασκευαστών κατοικίας από τα μεγάλα αστικά κέντρα προς την ύπαιθρο. Σε κάθε περίπτωση, αυτό που χρειάζεται είναι ένα νέο κύμα πληροφόρησης για τις ευκαιρίες που μπορούν να δημιουργηθούν για νέες – διαφορετικές επενδύσεις σε συμμαχία με τον τοπικό και συνοικιακό τύπο και τις διαδικτυακές κοινότητες ώστε να δημιουργηθεί ένα βιώσιμο εναλλακτικό δίκτυο ενημέρωσης το οποίο να προβάλλει και να διαχέει τις πρωτοβουλίες πολιτών που θέλουν οργανωμένα να δημιουργήσουν βιώσιμες προοπτικές απασχόλησης με αποτέλεσμα να μπορούμε σήμερα να μιλάμε για εθελοντισμό και πράσινη επιχειρηματικότητα. Γίνεται λοιπόν εύκολα αντιληπτό ότι ο εθελοντισμός ως παράγοντας οικονομίας κι απασχόλησης δεν ήταν δυνατόν να υπάρξει στις προβιομηχανικές και βιομηχανικές κοινωνίες του παρελθόντος, τουλάχιστον σε αυτή την έκταση και φυσικά δεν ήταν δυνατό να υπάρξει καθόλου, εθελοντικό κομμάτι που να αφορά την αγροτική οικονομία και τη βιομηχανία.

Ο εθελοντισμός σαν παράγοντας οικονομίας κι απασχόλησης αποτελεί μια νέα ιστορική δυνατότητα και προοπτική που αναδεικνύεται στο δυτικό κόσμο και τις δυτικές δημοκρατίες παράλληλα με το φαινόμενο της εξάπλωσης των μη κυβερνητικών οργανώσεων, ενώ στα ολοκληρωτικά  αποτελεί μια εντελώς διαφορετική υπόθεση.

Ο εθελοντισμός σήμερα δεν είναι μόνον συναίσθημα αλληλεγγύης, αλλά λογική διαδικασία με ανταποδοτικότητα στα πλαίσια της κοινωνικής οικονομίας. Έτσι, ο μη κερδοσκοπικός χαρακτήρας του εθελοντισμού δε σημαίνει πως δεν υπάρχει και οικονομικός χαρακτήρας των δράσεων του εθελοντισμού. Αντιθέτως, οι ανθρώπινοι πόροι που συγκεντρώνονται μέσω εθελοντισμού και συγκροτούν το κοινωνικό κεφάλαιο, συμβάλλουν αποφασιστικά στο κομμάτι της κοινωνικής οικονομίας, δημιουργούν νέα πεδία επιχειρηματικότητας και εισοδήματα και συνεπώς την απασχόληση.
Εδώ ακριβώς βρίσκεται το κομβικό σημείο του εθελοντισμού και της ανάπτυξης της κοινωνίας των πολιτών στην υλική της βάση.

Ο εθελοντισμός μεταξύ των γενεών
Ο εθελοντισμός αυξάνει τον βαθμό σύνδεσης των νέων με την κοινότητά τους. Με την μεταβίβαση ευθύνης στους νέους ανθρώπους, τους επιτρέπει να κάνουν κάτι για τον εαυτό τους. Οι ηλικιωμένοι που προσφέρουν εθελοντικό έργο μπορούν να συνεισφέρουν με την πείρα και την ειδημοσύνη τους. Λόγω των δημογραφικών αλλαγών, ο εθελοντισμός των ηλικιωμένων είναι ένας τεράστιος αναξιοποίητος πόρος που ενυπάρχει στις κοινότητές μας. Όταν νέοι και ηλικιωμένοι άνθρωποι συμμετέχουν σε τοπικές δραστηριότητες, ο εθελοντισμός είναι ένα μέσο που φέρνει τις γενιές σε επαφή, τους παρέχει τη δυνατότητα ανταλλαγής γνώσεων και ενισχύει την αλληλοκατανόηση.

Ο εθελοντισμός στις διχασμένες κοινωνίες
Στη Βόρεια Ιρλανδία, οι εθελοντές που σε πολλές περιπτώσεις έλαβαν στήριξη μέσω της χρηματοδότησης των προγραμμάτων PEACE ή INTEREG διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη συμφιλίωση και την οικοδόμηση της ειρήνης. Εθελοντές διαφόρων κοινωνικών και πολιτικών παραδόσεων και θρησκευτικών καταβολών συνεργάστηκαν επί συγκεκριμένων σχεδίων και μέσω αυτών των δραστηριοτήτων βοήθησαν στην αποκατάσταση των σχέσεων εμπιστοσύνης μεταξύ διχασμένων κοινοτήτων. Παράλληλα αποτελέσματα παρατηρήθηκαν στην Κύπρο και τις χώρες της Βαλτικής.

Εθελοντισμός ενσωμάτωση και  διαπολιτισμικός διάλογος
Ο εθελοντισμός διευκολύνει τους μετανάστες και των υπηκόους τρίτων χωρών να συμμετάσχουν στην τοπική κοινότητα. Διευκολύνει επίσης τον διαπολιτισμικό διάλογο και την ανταλλαγή εμπειριών και μπορεί επίσης να αποτελέσει ένα μέσο με το οποίο οι νέοι που εργάζονται εθελοντικά στο εξωτερικό μπορούν να αποκτήσουν μια θετική εμπειρία της πολυμορφίας και, συνεπώς, να συμβάλουν στην πρόληψη των διακρίσεων και των προκαταλήψεων ενώ ταυτόχρονα, η εθελοντική δραστηριότητα εξασφαλίζει αυξημένο αριθμό ευκαιριών για πολιτιστική έκφραση και συμμετοχή.

Εικονικός εθελοντισμός – Εθελοντισμός του διαδικτύου
Οι νέες τεχνολογίες στην ενέργεια, την πληροφόρηση και το διαδίκτυο δε συνιστούν απλά τα υλικά και τεχνολογικά δεδομένα της νέας οικονομίας, αλλά μία νέα πίστη και μεσολογία για έναν άλλο διαφορετικό κόσμο. Άλλωστε, πάντοτε, οι νέες τεχνολογίες είχαν τη δύναμη να κλονίσουν μια παλιά πίστη και μέθοδο επικοινωνίας και να διαμορφώσουν μια καινούρια. Η τυπογραφία, ο ατμός, το πετρέλαιο και ο ηλεκτρισμός άλλαξαν τα δεδομένα στη βιομηχανική εποχή. Σήμερα ο παντοδύναμος καταλύτης της εξέλιξης είναι οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και απόλυτοι συνάρτηση με αυτούς το διαδίκτυο κι η διάχυση της πληροφορίας.

Εικονικός εθελοντισμός σημαίνει ότι τα καθήκοντα των εθελοντών εκπληρώνονται εξ ολοκλήρου ή εν μέρει μέσω του διαδικτύου, γεγονός που επιτρέπει την εθελοντική δραστηριότητα όσων, λόγω περιορισμένου χρόνου, προσωπικής προτίμησης, αναπηρίας, οικιακών υποχρεώσεων, ή του τόπου διαμονής τους δεν έχουν τη δυνατότητα ή δεν είναι πρόθυμοι να εργαστούν εθελοντικά επί τόπου. Άλλωστε το διαδίκτυο μπορεί να παίξει καταλυτικό ρόλο σε αυτό που λέγεται ποιότητα στην πολιτική επικοινωνία, χρηστική ενημέρωση, αλλά και απελευθέρωση των δημιουργικών δυνάμεων, έχοντας στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος το όφελος το οποίο μπορεί να προκύψει  σε σχέση με το όραμα της Κοινωνίας των Πολιτών.

Υπάρχουν χιλιάδες εθελοντές που γράφουν στον τοπικό τύπο και στο θεματικό τύπο μεταδίδοντας δωρεάν ωφέλιμη γνώση και πληροφόρηση. Πέρα από αυτό υπάρχουν, πολλές αυθόρμητες κινήσεις στο επίπεδο διαδικτύου προς αυτό το σκοπό. Οι ηλεκτρονικές εφημερίδες και τα ηλεκτρονικά περιοδικά που ουσιαστικά δίνουν νέες διαστάσεις στη διαδραστική – interaction επικοινωνία. Οι περισσότερες Οργανώσεις της Κοινωνίας Πολιτών ανταλλάσσουν μεταξύ τους e-mail για τη δράση τους και τον προβληματισμό τους, δημιουργούνται έτσι κοινωνικά δίκτυα, εικονικές κοινότητες, social networking sites ή ακόμα – ακόμα, διαδικτυακή εγκυκλοπαίδεια, ανταλλάσσοντας εμπειρία και γνώσεις. Αναγνωρίζοντας αυτό το φαινόμενο, η δράση εθελοντών μέσω του διαδικτύου μπορεί να κάνει πιο εύκολη την πρόσβαση του πολίτη στην χρήσιμη πληροφορία και στην αυθεντική πολιτική επικοινωνία, αποφεύγοντας τους παραμορφωτικούς καθρέφτες που στήνουν κάθε φορά οι έχοντες συμφέροντα από τον σφετερισμό της εξουσίας, ιδίως στον χώρο της επικοινωνίας, αλλά και στον χώρο της πολιτικής αντιπροσώπευσης. Ωστόσο, από το επίπεδο της ραγδαίας εξάπλωσης της αλληλογραφίας και της ενημέρωσης μέσω e-mail μέχρι το επίπεδο της συνολικής χρηστικής ενημέρωσης για το «ευ ζην» του πολίτη υπάρχει ακόμα αρκετή απόσταση που πρέπει να διανυθεί. Χρειάζονται ισχυρά και μεγάλα δίκτυα μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα τα οποία θα υποστηρίζονται από υποδομές και δεξαμενές γνώσης. Υπό αυτή την έννοια, ζητούμενο είναι η ανάπτυξη της οριζόντιας αναδραστικής επικοινωνίας των εθελοντικών οργανώσεων και της τοπικής κοινωνίας σε θέματα οικολογίας, εθελοντισμού, εκλαΐκευσης προγραμμάτων για τις μικρές επιχειρήσεις,  εναλλακτικού τουρισμού,  πράσινης και πολιτιστικής επιχειρηματικότητας κλπ με στόχο την ανάδειξη των προβλημάτων και των δυνατοτήτων της κοινωνίας, της κοινωνικής οικονομίας, του εθελοντισμού και των Οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών.  Ένα τέτοιο δίκτυο μπορεί να μεταφέρει συμβουλευτική και τεχνοκρατική ενημέρωση στους πολίτες μέσα από τη διαδικασία της εκλαΐκευσης τεχνοκρατικών γνώσεων, τη συμβουλευτική για τη συγκρότηση του κοινωνικού κεφαλαίου.

Το  διαδίκτυο είναι ένας τεράστιος αναπτυσσόμενος χώρος εθελοντισμού και κοινωνικής επιχειρηματικότητας – και βρισκόμαστε ακόμη στην αρχή αυτής της πορείας. Η απελευθερωτική λειτουργία του είναι, σε πολλές περιπτώσεις, ισχυρό αντίδοτο στη συσκότιση της αλήθειας που επιβάλλουν το διάφορα οργανωμένα συστήματα διάχυσης της πληροφορίας τα οποία μετατρέπουν την πληροφορία σε «εμπόρευμα» χειραγωγώντας την και φιλτράροντάς την κατά το δοκούν, διαφημίζοντας την ποσότητα, την οποία μπορεί να καταναλώσει κανείς, λειτουργώντας αποπροσανατολιστικά, μπουχτίζοτας τον πολίτη με έναν καταιγισμό από άχρηστες πληροφορίες με αποτέλεσμα, πολλές φορές, να αποτελεί βάσανο η αναζήτηση του χρήσιμου, του ωφέλιμου και της αλήθειας.

Το κράτος, οι επιχειρήσεις κι η οικονομία υποκύπτουν κατά ένα πολύ μεγάλο μέρος στην επικοινωνιακή διαμεσολάβηση, για την οποία εργάζεται ένα μεγάλο ποσοστό κρατικών υπαλλήλων, δημοσιογράφων και καθοδηγητών γνώμης αφού η διαμεσολάβηση της μαζικής επικοινωνίας από το κράτος και τις μεγάλες επιχειρήσεις είναι ένας συγκεντρωτικό θεσμός, όπως για παράδειγμα είναι οι τράπεζες για την οικονομία. Όλη η κοινωνία συναλλάσσεται με αυτές, αλλά οι μεγάλες επιλογές για τις επενδύσεις ανήκουν σ’ ένα μικρό διευθυντικό στρώμα. Κι αυτό σημαίνει ειδικά προνόμια που δημιουργούν ανισότητες και ανισότητες που δημιουργούν κοινωνικό αποκλεισμό. Το ίδιο  γίνεται και με τη διαμεσολάβηση της μαζικής επικοινωνίας στα ΜΜΕ. Αναλογικά, ένα μικρό διευθυντικό στρώμα επενδύει στην ενημέρωση υπέρ μιας ολιγοπωλιακής αντίληψης που βρίσκεται απέναντι από την κοινωνία των πολιτών. Η κοινωνία των πολιτών χρειάζεται μια άλλη εθελοντική σχέση με την ενημέρωση προκειμένου να φροντίσει όλα τα μέλη της. Γι’ αυτό είναι αναγκαίο να υπάρχει ένα δίκτυο εθελοντών πέρα από την αγορά και πέρα από την κρατική γραφειοκρατία, η οποία να είναι σε θέση να συμβάλλει στην απελευθέρωση δυνάμεων της κοινωνίας στη συγκρότηση κοινωνικού κεφαλαίου.

Εθελοντικές Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις
Βρισκόμαστε μπροστά σε μια πρωτόγνωρη παγκόσμια απειλή περιβαλλοντικής υποβάθμισης, διογκούμενης φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού με την Ελλάδα να συγκαταλέγεται στους αδύναμους κρίκους της αλυσίδας. Μια απειλή που, όσο κι αν ακούγεται παράδοξο, δεν μπορούν να την αντιμετωπίσουν από μόνες τους οι κοινωνικές και οικονομικές ελίτ που μονοπωλούν το σύστημα εξουσίας. Κι αυτό, γιατί πλέον δεν αρκεί η οργάνωση του κράτους και η συντεχνιακή οργάνωση της  κοινωνίας. Το φάσμα της  απειλούμενης χρεοκοπίας των οικονομιών είναι δικό τους προϊόν, καθώς και της επιστήμης της κερδοσκοπίας που κυριαρχεί στην αγορά. Χρειάζεται και μια νέα επιστήμη για τη καταπολέμηση της φτώχιας.

Η συντεχνιακή κοινωνική οργάνωση του συστήματος που κυριαρχεί μέχρι σήμερα δεν αφήνει  περιθώρια ανάταξης της κοινωνίας. Έτσι, ο εθελοντισμός ως περίσσευμα συνείδησης και ψυχής μπορεί να τροφοδοτήσει μια άλλη πιο δημιουργική οργάνωση της κοινωνίας και να λειτουργήσει ως αντίβαρο της κρίσης του κοινωνικού και οικονομικού αποκλεισμού αλλά και ως συντελεστής συγκρότησης κοινωνικού κεφαλαίου για τους θεσμούς αλληλεγγύης και το περιβάλλον. Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να λειτουργήσει ως κινητήρια δύναμη της πράσινης ανάπτυξης κι ως κίνημα συμμετοχής στην Τοπική Αυτοδιοίκηση για το περιβάλλον και την κοινωνική οικονομία ενεργοποιώντας κοινωνικές δυνάμεις που μένουν αναξιοποίητες κι ανενεργές.

Μέχρι τώρα έχουμε πολλές φορές αναφερθεί σε διάφορους όρου όπως μη κυβερνητικές οργανώσεις, εθελοντικές οργανώσεις, και οργανώσεις της κοινωνία πολιτών, αφού στην πραγματικότητα όλοι αυτοί οι ορισμοί αφορούν, λίγο ως πολύ, το ίδιο και το αυτό. O γενικός όρος  ΜΚΟ, (Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις) που χρησιμοποιείται συχνότερα, μάλλον επειδή είναι πιο εύχρηστος,  περιλαμβάνει τόσο τις «εθελοντικές οργανώσεις» όσο και τις υπόλοιπες Οργανώσεις της Κοινωνίας Πολιτών οι οποίες ασκούν κυρίως «δημιουργική λειτουργία;» υπέρ της προστασίας των δικαιωμάτων ή των συλλογικών συμφερόντων που προβάλλουν και υποστηρίζουν. O όρος «εθελοντικές οργανώσεις» ή «εθελοντικές μη κυβερνητικές οργανώσεις» αναφέρεται ειδικότερα στην πρώτη κατηγορία μη κυβερνητικών οργανώσεων, οι οποίες ασκούν «διαχειριστική λειτουργία»;   στον τομέα της παροχής κοινωνικών υπηρεσιών και βασίζονται κυρίως στην παρουσία εθελοντών καθώς και την προσφορά εθελοντικής εργασίας για την υλοποίηση των δραστηριοτήτων τους.

Στον ευρωπαϊκό χώρο ο όρος μη κυβερνητικές οργανώσεις τείνει πλέον να καλύψει το σύνολο των μη κρατικών οργανώσεων που δεν έχουν κερδοσκοπικό χαρακτήρα και επιδιώκουν κοινωνικά ή συλλογικά ωφέλιμους σκοπούς, ιδίως δε σκοπούς που σχετίζονται με την προάσπιση και προώθηση θεμελιωδών δικαιωμάτων.

Κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα όλων των Οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών είναι η εθελοντική δραστηριότητα. Ωστόσο, στο πλαίσιο του ευρύτερου τομέα των μη κυβερνητικών οργανώσεων οφείλει να γίνει διάκριση ανάμεσα στις οργανώσεις  που λειτουργούν σαν ομάδες αλληλοβοήθειας, παρέχοντας υπηρεσίες, διευκολύνσεις, προνόμια, κοινωνικές υπηρεσίες ή άλλα είδη υποστήριξης, στα μέλη τους  ή σε τρίτους, αξιοποιώντας κατά κύριο λόγο την εθελοντική εργασία των μελών ή των υποστηρικτών τους, και στις οργανώσεις που λειτουργούν σαν ομάδες εταιροβοήθειας, προβάλλοντας και υποστηρίζοντας ένα γενικότερο σκοπό ή μια κοινωνική ομάδα, όπως για παράδειγμα οι μετανάστες, με στόχο την άσκηση πίεσης για τη μεταβολή των γενικότερων υφιστάμενων δημοσίων πολιτικών και τον επηρεασμό της κοινής γνώμης προς όφελος όλων κι όχι μόνον των μελών τους.

Παγκόσμια Κοινωνία Πολιτών
Παγκόσμια Κοινωνία Πολιτών μπορεί να θεωρηθεί ως ένας τρίτος χώρος μεταξύ της παγκόσμιας οικονομίας, των λεγόμενων πολυεθνικών εταιρειών και του παγκόσμιου πολιτικού συστήματος, όπου επικρατούν τα κράτη-έθνη. Παρόλο που πάντα υπήρχε παγκόσμια κοινωνία πολιτών, όπως για παράδειγμα ο Ερυθρός Σταυρός, σήμερα αντιμετωπίζεται μια νέα μοναδικότητα: οι Οργανώσεις της Κοινωνίας Πολιτών που έχουν διεθνή δράση έχουν πολλαπλασιαστεί γεωμετρικά, και παρότι πολλές από αυτές δεν έχουν πολλά μέλη ή χιλιάδες εκπαιδευμένους εθελοντές,  όπως ο Ερυθρός Σταυρός που προαναφέραμε, παίζουν βασικό ρόλο σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι οργανώσεις αυτές έχει επικρατήσει να χαρακτηρίζονται με τον αγγλικό όρο Bridging NGOs: –γεφυροποιητικές οργανώσεις– και έχουν σαν στόχο να σπάσουν τα τείχη και να δημιουργήσουν γέφυρες προς τον έξω κόσμο.

Στον ευρωπαϊκό χώρο ο όρος μη κυβερνητικές οργανώσεις τείνει πλέον να καλύψει το σύνολο των μη κρατικών οργανώσεων που δεν έχουν κερδοσκοπικό χαρακτήρα και επιδιώκουν κοινωνικά ή συλλογικά ωφέλιμους σκοπούς, ιδίως δε σκοπούς που σχετίζονται με την προάσπιση και προώθηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων, παλαιών και νέων. Η εθελοντική δραστηριότητα είναι κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα όλων των Οργανώσεων της Κοινωνίας Πολιτών. Ωστόσο, στο πλαίσιο του ευρύτερου τομέα των μη κυβερνητικών οργανώσεων μπορεί να γίνει διάκριση ανάμεσα σε οργανώσεις που παρέχουν στα μέλη τους (ομάδες αλληλοβοήθειας) ή σε τρίτους, κοινωνικές υπηρεσίες ή άλλα είδη υποστήριξης, αξιοποιώντας κατά κύριο λόγο την εθελοντική εργασία των μελών ή των υποστηρικτών τους, και σε οργανώσεις που προβάλλουν και υποστηρίζουν ένα σκοπό ή μια κοινωνική ομάδα (π.χ. μετανάστες) με στόχο την άσκηση πίεσης για τη μεταβολή των υφιστάμενων δημοσίων πολιτικών και τον επηρεασμό της κοινής γνώμης.